BİBLİOSMİA : KİTAP KOKUSU SEVGİSİ

Altıncı ayın altısı yazısında yaz yağmurundan bahsederken yorumlarda, yağmur sonrası toprak kokusuyla ilgili bir bahis geçmişti. Sevmeyeni olmayan bu koku; nereden geliyor, nasıl oluşuyor diye merak etmiştim. Onun cevabını aldım. 

Bizim toprak kokusu diye tarif ettiğimiz kokunun asıl adı ‘’Petrikor’’muş.

Petrikor, Yunancada petra (kaya,taş,toprak) ve ikhor (Yunan Mitolojisi'nde Olimposlular'ın damarlarında kan yerine dolaştığına inanılan sıvı) kelimelerinin birleşiminden geliyormuş.

Sevdiğim bir kokuyu ifade eden kelimenin altından, biraz kazınca çıkan romantik anlama bakar mısınız?

Petrikorun nasıl oluştuğu, nereden geldiği belki kitapsal bir mevzu değil ama buraya kadar anlattıklarım, kitaplarla alakasız da değil. Peki nasıl alakalı? Şöyle ki geçtiğimiz ay bu kokuyu merak edip araştırmam, bu ay da kitap kokusunun nereden geldiğini merak edip araştırmama neden oldu :) Bakalım bu kokunun altını kazınca neler çıkacak?

https://i.pinimg.com/originals/82/d9/68/82d968e7a704b26a3460d248c3aae8d6.gif

Yeni bir kitap keşfedip o kitabı, kitaplığımın raflarına kazandırmak beni mutlu eden şeylerden biri. Ama bunun kadar; kitaplarla ilgili yeni bir kelime öğrenip o kelimeyi, kelime dağarcığıma kazandırmak da beni mutlu ediyor. İşte, kitap kokusunun da bana kazandırdığı kelime ‘’Bibliosmia’’ oldu.

Bibliosmia; en sade şekliyle ‘’kitap kokusunu sevmek’’ demek.

Bibliosmia kelimesi de petrikor gibi Yunanca kökenli. Eski Yunanca’da biblio ‘’kitap’’ demek. Ama kelimenin hangi kelimeyle birleşip bu hâle geldiğinden bu sefer emin olamadım. Yine de bir tahminim var :) Yeni Latince’de osmium "bir element" demekmiş ve bu kelime, Eski Yunanca osmē οσμη  "pis koku" sözcüğünden türetilmiş. Koku bağlantısı buradan geliyor olabilir. Benimkisi bir tahmin tabii, şu an doğrulayamadığım. İleride belki bir etimologla tanışırım :D

https://c.tenor.com/Ymo7_SU6_6UAAAAM/elmo-shrug.gif

Kelimenin kökeni bu şekilde ama ya kokunun kökeni? Bunu araştırmak için İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi’nin ‘’Ağaç Teknolojisi Ders Kitabı’’nın konuyla ilgili kısmını ve fakülte dergisinde yayınlanan bir makaleyi okudum. Orman fakültesi dergisi okumakla ne işim var diye sormayın lütfen çünkü ben de bilmiyorum :’) Ama işin iyi tarafı olayın kaynağına inmek için daha derin bir nokta seçemezdim. Bu yönden bakalım.

Okuduğum kaynaklardan öğrendiğim kadarıyla şu şekilde:

Odunun esas yapısı, başlıca; selüloz, hemiselüloz, lignin ve ekstraktif maddelerden oluşur. Odunun içindeki maddelerden lignin renksizken -havayla temas ettiğinde ve özellikle güneş ışığı etkisinde kaldığında- zamanla sarı renge dönüşür. Örneğin; mekanik yolla elde edilen odun hamurundan yapılmış gazete kâğıdı fazlaca lignin içerdiği için daha çabuk sararır. Ama ligninin asıl görevi hücreler arasında onları birleştirici bir madde olarak bulunmaktır. Bu sayede hücreye sertlik verir. Ayrıca çürümeye ve böceklere karşı dayanıklılık verip rutubet karşısında şişmeyi de azaltır.

Ayrıca genç odunlardan elde edilen kağıt hamurunun lignin oranı daha yüksek olduğundan lignini uzaklaştırmak için ekstra işlemlerden geçmesi gerekir. Yine, genç odunlardan yapılan sayfaların yırtılma dirençleri az olsa da katlanma dirençleri ergin odunlara göre daha yüksektir.

Özetle lignin; selüloz gibi diğer hücreleri birbirine bağlayarak oduna sertlik gibi pek çok özellik veren bir madde ama oksijen gibi çeşitli etkenlerle zamanla parçalanıp selülozu da yıkıma uğratıyor ve kâğıtların sararmasına sebebiyet veriyor.

İşte eski kitap kokusu da böylelikle ortaya çıkıyormuş. Zamanla oluşan bu yıkımlanmalardan havaya uçucu organik bileşikler salınıyor ve burnumuz bu kimyasalları alıp beyne iletiyor. Beynimiz de bu kimyasalları ‘’eski kitap kokusu’’ olarak yorumlayıp bize geri bildirim veriyormuş :)

Gerçi artık kâğıt hamurundan ligninin ayrıştırılması için çeşitli yöntemler olduğundan kitap sayfaları eskisi kadar çabuk sararmıyorlar.

-Yeni mi?

+Hayır, lignini ayrıştırıldı.

   ヾ(⌐■_■)ノ♪

‘’Kokular; duygular ve hafıza ile ilgilenen beynin limbik sistemi aracılığıyla duygular için güçlü tetikleyicilerdir’’ ve anıları uyandırmanın da etkili bir yoludur. Belirli aromatik kokular, bir neslin ortak hafızasının bir parçası gibi hareket edebilirler.(*)

Yapılan araştırma buna örnek olarak 1930’dan önce doğan insanların doğa kokularıyla olumlu bir ilişki göstermelerini ve Play-doh kokusunun 1960’dan sonra doğan insanlarda nostaljiyi tetiklemesini göstermiş. Bu tarihlerin bizim ülkemizde geçerli olduğunu düşünmesem de doğruluğunu anlayabiliyorum. Play-doh 1955’ten bu yana iki milyar kutu oyun hamuru satmış, birçok insanda nostaljiyi tetikliyor olmalı. Bende de tetikliyor.

Kuşe kağıt baskılı kitaplarda bazen oyun hamuruna benzer bir koku alıyorum ve bu koku beni anaokulu yıllarıma ışınlıyor. Koklamaya doyamıyorum.  Zaman makinesine gerek yok! Bir anda o kadar yılı kendiliğinden geri gidiyorsunuz. Kokuların gücü gerçekten inanılmaz.

 

Oyun hamuru kokulu yeni kitapları boş verip de eski kokulu kitaplara dönersek bununla ilgili yapılan başka bir deney var. Birmingham Müzesi & Sanat Galerisi'nde yirmi yedi ziyaretçiyle bir deney yapılıyor ve onlara şişeye hapsedilen eski kitap kokusu koklatılıp kokunun neye benzediği soruluyor.

'’Çikolata'’ yirmi bir defayla en çok benzetilen koku oluyor. İkinci benzetilen kokuysa ''kahve''. Kokuyu kahveye benzeten on kişi oluyor. (Benzetilen azınlıktaki diğer kokuların neler olduğunu ve kitap kokusunun bir şişeye nasıl doldurulduğunu öğrenmek için araştırmanın tamamına giden bağlantı kaynakçada :).)

Eski kitap kokularının tatlı olduğu doğru ama daha önce bana hiç çikolata kokuyor gibi gelmemişlerdi. Sanırım bunun sebebi eski kitap kokusu dedikleri kokunun öyle on yıllık, yirmi yıllık bize göre eski kitaplardan değil de yüz yıllık kitaplardan alınmış olması. Görünüşe göre bizim sevdiğimiz koku kağıt ve mürekkep kokusu o kadar :) Yine de araştırmaya devam :)

Bu deneyde kullanılan kitap 1928 basımmış, makale 2017 yılında yayınlanmış. Çalışmayı da aynı yıl yaptıklarını varsayarsak çalışmada 89 yıllık bir kitabın kokusu kullanılmış.

Çalışma yazarı Cecilia Bembibre, bu benzetmeleri şöyle açıklamış:

Etiketlendirilmediklerinde kokuları tanımlamak için tanıdık başka çağrışımları kullanma eğilimindeyiz. Ayrıca, çikolata ve kahvenin VOC'leri (VOC : Uçucu Yağ Asitleri) kitaplarınkine çok benziyor.

Fermente/kavrulmuş doğal lignin ve selüloz içeren ürünlerden geldiği ve birçok VOC’yi paylaştıkları göz önüne alındığında kahve ve çikolata kokusunun, çürüyen kağıt kokusuna benzemesi mümkün.

Ayrıca son on yılda yapılan çalışmalarda; kağıdın kimyasal yapısında bazı VOC'lerin spesifik olarak selülozun ve diğerlerinin spesifik olarak ligninin bozunmasıyla (örneğin vanilin) bağlantılı olabileceği gösterilmiş.

Az önce eski kitap kokularının tatlı olduğu doğru ama demiştim, çikolata kokuyor gibi değil. Burada da son bir parlak tahminim olacak. Ligninin bozulmasıyla vanilin -yani vanilya- gibi VOC’ler açığa çıkıyorsa tatlı kokunun kaynağının vanilya olduğunu düşünemez miyiz? Bence düşünebiliriz. Böyle olması kulağa mantıklı geliyor. En azından benimkine öyle :’)

 

https://i.pinimg.com/originals/73/bf/5d/73bf5d5969af91b2973872004815ccab.gif

Bu yazıda; bu sefer ‘’Bibliosmia’’nın kelime kökeninin değil, anlamındaki kokunun altını kazdığımızdan dolayı biraz uzayacak diye düşündüğüm mevzu epey uzadı :')

Her ne kadar yarı deneysel-yarı deneyimsel bir sonuç çıksa da ortaya, en azından artık aşığı olduğumuz kokunun nereden geldiğini biliyoruz. Kitap kokusundan bu kadar bahsetmek gidip eski kitap koklayasımı getirdi. Sizin getirdi mi bilmiyorum ama yine de elinize bir yerlerden eski bir kitap geçerse derin nefesler çekmeden iki kere düşünün. Çikolata kokusu alayım derken ciğerlerinize toz falan kaçabilir :D

https://i.pinimg.com/originals/a5/bf/b4/a5bfb42fc3b086c15d8b6a10ec19e1f8.gif

Bibliosmia kelimesini aklımdaki raflardan birine kaldırırken yazıyı bitirme zamanım da geldi. Başka bir kitapsal mevzu yazısında görüşmek dileğiyle... 

Buraya kadar okumayı başarabildiyseniz de lütfen kendinizi tebrik edin. 

İyi okudunuz :) 

Sevgilerle ^^

 

KAYNAKÇA :

http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/KITAP/2012-02062.pdf

https://forestist.org/Content/files/sayilar/299/3.pdf

https://heritagesciencejournal.springeropen.com/articles/10.1186/s40494-016-0114-1

https://www.businessinsider.com/theres-a-scientific-reason-why-you-love-the-smell-of-old-books-2018-4

https://www.popsci.com/old-book-smell/